Jak bracia Józef i Teodor Toeplitzowie wpisali się w historię Żoliborza
10 grudnia 2024
Pochodząca z Czech rodzina Toeplitzów przeniosła się w połowie XVIII wieku do Leszna w województwie poznańskim. Była jedną z najznamienitszych pod względem bogactwa, tradycji, zaangażowania w sprawy polityczne, społeczne, rolne, finansowe i handlowe, pośród żydowskiej burżuazji Warszawy.
Starszy z braci, Józef Leopold urodził się w 1866 roku w Żychlinie koło Łodzi, jako piąte z jedenaściorga dzieci Bonawentury i Reginy Toeplitzów. Po ukończeniu szkoły w Mitawie (dzisiejsza Łotwa) podjął studia na wydziale inżynierii Uniwersytetu w Gandawie, a następnie na Politechnice w Akwizgranie. Po osiedleniu się w Genui rozpoczął błyskawiczną karierę w bankowości. Po kilku latach przeniósł się do Mediolanu, gdzie rozpoczął pracę w Banca Commerciale Italiana na stanowisku prokurenta banku, a następnie objął stanowisko prezesa zarządu banku. W czasie kierowania bankiem Józefowi udało się nakłonić rząd Królestwa Włoch do przystąpienia do wynegocjowanej z Banca Commerciale Italiana w 1924 roku przez rząd Polski umowy kredytowej, tzw. "pożyczki tytoniowej". Pożyczka ta, wsparła rząd Władysława Grabskiego w kluczowym momencie przeprowadzania reformy walutowej. W ramach umowy przewidziano także udzielenie przez Banca Commerciale Italiana kredytu bezpośrednio Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, która w latach 1928-1931 otrzymała 1,1 mln USD. W 1932 roku ustąpił ze stanowiska prezesa pod wpływem nacisków faszystowskiego rządu Mussoliniego.
Teodor Toeplitz podróżował, podglądał, szukał inspiracji i je... wdrażał
Młodszy Teodor urodził się w 1875 roku w Szepietówce na Ukrainie, jako kolejne, dziewiąte dziecko Toeplitzów. Studiował na politechnice w Niemczech i w Antwerpii. Po studiach dużo podróżował po Europie zdobywając zawodowe doświadczenie. W 1910 roku Teodor powrócił do Warszawy, gdzie był dwukrotnie wybrany radnym miasta, zajmując się sprawami gruntowymi i tworzeniem zrębów nowoczesnego samorządu miejskiego. Nie zaprzestał także aktywności politycznej w Polskiej Partii Socjalistycznej, prowadził ożywioną działalność publicystyczną, m.in. w PPS-owskim dzienniku "Robotnik", koncentrując się na problematyce samorządowej. W trakcie I wojny światowej zaangażował się w polityczne i społeczne inicjatywy. Był również członkiem Centralnego Komitetu Narodowego w Warszawie, należał do założycieli Związku Miast Polskich. W 1920 roku uczestniczył w odbywającym się w Londynie Kongresie Rozbudowy Miast, gdzie zapoznał się z problematyką budownictwa komunalnego i spółdzielczego w skali światowej. Zwiedzał osiedla budowane w formie spółdzielczej. Stąd zaczerpnął swoje inspiracje, które później zaowocowały w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, w projekcie "Tani Dom Własny", w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, w Polskim Towarzystwie Reformy Mieszkaniowej i innych przedsięwzięciach, które udało mu się zrealizować.
Współzałożyciel i prezes WSM
W pierwszej połowie lat 20-tych XX wieku rozpoczął współpracę ze środowiskiem lewicowych działaczy, którzy utworzyli Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową, zostając jej członkiem w 1925 roku. Kierował WSM wspólnie z Marianem Nowickim, był głównym jej strategiem. Funkcję prezesa tej spółdzielni pełnił do 1934 roku, gdy miał pewność, że przedsiębiorstwo osiągnęło stabilną pozycję jako wykonawca robót budowlanych dla spółdzielczości mieszkaniowej. Dzięki jego działalności powstała w latach 1925-1929 I Kolonia WSM na Żoliborzu, a którą w trakcie budowy wizytował wspólnie z bratem, ówczesnym prezesem Banca Commerciale Italiana. Teodor należał także do inicjatorów powołania stowarzyszenia lokatorów WSM "Szklane Domy", utworzenia Banku Spółdzielczego "Społem", związanego z kooperacją spożywców. W 1928 roku był współautorem, zgłoszonego przez posłów PPS, projektu ustawy dotyczącej państwowego programu budowy tanich mieszkań dla robotników. W następnym roku był pomysłodawcą i współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Reformy Mieszkaniowej.
Idea budowania spółdzielczych osiedli
Wedle Stanisława Tołwińskiego (znanego działacza spółdzielczego), Teodor wniósł do WSM nie tylko wiedzę gospodarską, ale i pogłębioną ideę spółdzielczości, którą zaczerpnął od Abramowskiego, Mielczarskiego i Żeromskiego. Idea budowania spółdzielczych osiedli mieszkaniowych opierała się na dwóch zasadach. Pierwsza, odnosiła się do finansowania budownictwa Towarzystwa Osiedli Robotniczych z trzech źródeł: tj. ze składek członków spółdzielni, kredytów udzielanych przez państwo i banki, oraz zbudowania odpowiedniej struktury instytucji, które miały działać na korzyść spółdzielczych osiedli. Powstało wtedy Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane - wykonawca osiedli, którym kierował czołowy działacz PPS Stanisław Szwalbe. Instytucjami powiązanymi z WSM-em były Społem, a zwłaszcza Bank "Społem", gdzie Teodor był przewodniczącym rady nadzorczej, a także Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej - wówczas główny ośrodek myśli teoretycznej, zarówno społecznej, jak i urbanistycznej, związanej z budownictwem społecznym. Drugim członem programu Teodora było powiązanie spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego z klęską mieszkaniową, która w tamtych czasach szczególnie dotykała klasy pracujące. WSM w swoich realizacjach budowlanych na Żoliborzu i Rakowcu nastawiona była na mieszkania małe, wygodne i tanie, a więc dostępne dla robotników i pracowników. Osiedla te miały działać jako organizm społeczny, łączący w szczególny sposób mieszkających tam ludzi.
Teodor Toeplitz zmarł w 1937 roku. Po jego śmierci WSM utworzyła Fundusz Stypendialny im. Teodora Toeplitza, zaś ówczesne władze Warszawy na początku 1939 roku przemianowały dość niepozornie brzmiącą nazwę ulicy Ustronie na ulicę imienia Teodora Toeplitza. W ten sposób władze stolicy postanowiły uczcić jego wkład w rozwój miasta, społeczności, a przede wszystkim w rozwój Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.
Anna T. Wojnarska
